Kilka słów o wydźwięku pejoratywnym

Szanowni Państwo

Czy o zwróconej uwadze uczniowi w szkole przez nauczyciela, na nieprawidłowe zachowanie tego pierwszego, zawsze można powiedzieć, że ma ona wydźwięk pejoratywny? Tak wynika chyba z 2. znaczenia "pejoratywny" w Wielkim Słowniku Języka Polskiego (wsjp.pl). Czyli uwaga w związku z nieprawidłowym zachowaniem, albo negatywna ocena czyjegoś zachowania zawsze będzie miała wydźwięk pejoratywny. Pejoratywność zdeterminowana jest owym zachowaniem niezasługującym na aprobatę. Zatem poniższe wypowiedzi – nauczyciela do ucznia w szkole - będą miały wydźwięk pejoratywny.

Nie siadaj na ławce z nogami postawionymi na krześle, bo brudzisz miejsce, na którym ktoś usiądzie.

Nie rozmawiaj w trakcie lekcji, bo przeszkadzasz innym.

Nie żuj gumy gdy rozmawiasz z nauczycielem.

Z drugiej strony, w odczuciu społecznym przymiotnik pejoratywny wiąże się z wypowiedziami (określeniami) niewłaściwymi i niestosownymi, jak np. murzyn – w stosunku do ciemnoskórego człowieka, grubas – w stosunku do człowieka otyłego itp. Przy takim podejściu, uwaga zwracana uczniowi przez nauczyciela, będzie miała wydźwięk pejoratywny, gdy będzie zawierała takie określenia. Np. Ty smarkaczu, jak rozmawiasz z nauczycielem to nie żuj gumy.

Jakie jest Państwa zdanie w tej sprawie?

Z wyrazami szacunku

Szanowny Panie,

ocena negatywna sytuuje się albo w warstwie językowej, np. w znaczeniu lub użyciu określonego wyrażenia, albo dotyczy czegoś spoza języka i wówczas jest opinią na określony temat. Czym innym jest więc ocena czyjegoś zachowania, a czym innym wypowiedź na jego temat. Przytoczone wypowiedzi nauczyciela do ucznia zawierają negatywną ocenę zachowania ucznia, ale pozbawione są wyrażeń nacechowanych pejoratywnie. Są neutralnymi pod względem pragmatycznym komunikatami. Ostatni z przytoczonych przykładów ma wydźwięk pejoratywny ze względu na użyte w nim wyzwisko: ty smarkaczu. W tym wypadku jest to cecha konkretnego wyrażenia. Wypowiedź, w której ono występuje, jest niegrzeczna i może razić odbiorcę. 

Przy okazji warto zwrócić uwagę na różnicę między przymiotnikami pejoratywny i negatywny. Drugi z nich ma szerszą łączliwość niż pierwszy. Słowo pejoratywny najchętniej łączy się z rzeczownikiem wydźwięk i odnosi się do wyrażeń, sformułowań, a czasami rzeczywiście do ocen lub opinii. Wydaje się jednak, że sięgamy po to określenie wówczas, gdy chcemy powiedzieć coś o samym sposobie wyrażenia jakiejś oceny. Odnosi się ono według mnie do takich sytuacji, w których mówiący – poprzez sposób podania określonego komunikatu – ujawnia swoje emocje względem tego, o czym mówi (lub do kogo mówi). Może zrobić to za pomocą określonych wyrażeń nacechowanych pragmatycznie, np. mówiąc o kimś – bałwan, baran, osioł, nazywając dziennikarza dziennikarzyną lub pismakiem, księdza – klechą, a dziecko – bachorem. Wówczas negatywna ocena zawarta jest we właściwościach językowych samego wyrażenia – w jego znaczeniu bądź użyciu. Może ona być także wyrażona za pomocą słabiej uchwytnych środków językowych, jak np. intonacja (powiedzmy, ton ironiczny, prześmiewczy) lub bardziej złożone zabiegi językowe operujące na poziomie całego tekstu (np. różnego rodzaju dygresje, aluzje). Właśnie ze względu na nieoczywistość i niewystarczająco wyraziste ich wyeksponowanie mówimy o pejoratywnym wydźwięku czyjejś wypowiedzi. Natomiast przymiotnik negatywny ma względnie szeroką łączliwość, dlatego może określać różne zjawiska, np. czyjś stosunek/czyjąś postawę względem czegoś, wyniki przeróżnych działań sprawdzających czyjąś wiedzę czy też umiejętności, por.: negatywny stosunek do działań kontrolnych, negatywna postawa względem opiekunów, negatywny wynik testu, negatywna ocena. Zwróćmy uwagę na to, że przymiotnik pejoratywny w takich zestawieniach nie występuje, por. nieakceptowalne: pejoratywny stosunek do działań kontrolnych, pejoratywna postawa względem opiekunów, pejoratywny wynik testu, pejoratywna ocena (o ocenie niedostatecznej). Pejoratywny jest określeniem sposobu wyrażenia czy podania oceny na czyjś temat, jest więc ściśle związany z zachowaniami językowymi. 

Mam nadzieję, że ten komentarz pomoże w rozwianiu Pańskich wątpliwości. Przy okazji – dziękuję za interesujące pytanie.

Z pozdrowieniami

Mariola Wołk